Dean Martin, 1965 yılında NBC kanalında yayınlanan programının bir bölümünde geçmişte çok sayıda filmde beraber rol aldığı aktör Jimmy Stewart’ı konuk eder. Hollywood’un efsane isimlerinden biri olan Stewart, ilk aktörlük işinin ikinci günü başarısız bulunarak işten çıkarıldığını anlatınca herkes gibi Dean Martin de şok olur. Martin buna tepki olarak, hemen Stewart’ın oynadığı birçok önemli filmi sayarken, Margaret Sullavan ile başrollerini paylaştığı 1940 tarihli ‘Ölümcül Fırtına’ filmini de anar. Tam o anda bu kez Stewart onun sözünü keserek bu filmle ilgili çarpıcı bir anısını paylaşır.

"Biliyorsun Dean, bizim, işimiz gereği çoğu zaman gerçeklerle pek işimiz olmaz" der Stewart ve devam eder: 

"Ölümcül Fırtına’nın son sahnesinde ben keskin bir yamaçtan aşağıya kayakla hızla iniyorum, Margaret Sullavan’ı kolundan yakalıyorum ve onun bir başka keskin yamaçtan güvenli şekilde kaymasını sağlıyorum. Film ikimizin gün batımına doğru kaydığı bu sahne ile bitiyor. Film gösterime girdikten kısa süre sonra rastladığım bir izleyici bana, ‘Filmi izledim. Tehlikeli yamaçtan aşağı kayışınız muhteşemdi. Çok başarılıydınız’ dedi. Ben de, ‘’Hayır, hayır, o kayak yapan dublörümdü. Ben o sahnede gerçekte hiç kaymadım’’ yanıtı verdim. Ancak bir yandan da bu sahneyi yeniden düşünmeye başladım. Yaklaşık 3 ay sonra insanlar hala film hakkında konuşuyordu. O sıralar bir başka seyircim daha bana, ‘Margaret Sullavan ile filmini seyrettim. Bence harika kayak yapıyorsun’ dedi. Benim tepkim bu kez, ‘’Evet ama hepsini ben kaymadım, bir kısmını ben kaydım’’ şeklinde oldu. Görüyor musun nasıl seni içine çekiyor bu şey? 

"Derken birkaç yıl önce bu kez televizyonda gösterildi film. Birkaç gün sonra denk geldiğim bir izleyicim bana, ‘Televizyonda filmi izledim. Kayak sahnesi harikaydı. Müthiş kayıyorsunuz’ dedi. Benim yanıtım bu kez, ‘’Evet, kaymayı daha çocuk yaşta öğrendim. Çocukken öğrendiğiniz bir şeyi asla unutmuyorsunuz" şeklinde oldu. 

"Ve biliyor musun Dean, o kayak sahnesinin en azından bir kısmında olsun, benim kaymadığıma inanmak artık bana çok imkansız geliyor.’’

2015 yılında yaşamını yitiren New York Times köşe yazarı David Carr, 2008 yılında yayınlanan 'Silahın Gecesi' adlı anı kitabı, 'hatıra' türünün geleneksel yaklaşımını alt üst etmesiyle büyük yankı yapacaktı. 

Yaşamının önemli bir bölümünü uyuşturucu ile geçiren Carr’ın, bu sefil yaşamdan sıyrılıp, ülke kültürel yaşamına damga vuran etkili bir köşe yazarına dönüşmesinin çok ilginç bir öykü vaat edeceği herkesçe kolayca tahmin edilebilirdi. Ama kitapta çok daha fazlası vardı. Çünkü Carr, kendi hatıralarını 'kendisi hatırladığı şekilde' yazmamıştı. Bunun yerine, bağımsız bir muhabir bir olayı taraflarla görüşerek haberini yazıyormuş gibi, 3 yıl boyunca, her hatırasının, aralarında eski karısı veya sevgilileri de dahil 60 kahramanına bizzat ulaşıp onların da gözünden dinleyip, olay yerlerine gidip, tutuklanma kayıtlarına kadar inceleyip, geçmiş yaşamının tanıklarıyla konuşmaları sonunda yeniden yazdı. Kendisini de şaşırtan bu gerçeklere dayanmasıyla cesur, sıklıkla rahatsız edici, aynı sıklıkla komik bir 'hatırat'ın oluşmasına neden oldu bu yaklaşım. 

Örneğin, bir arkadaşının Carr’ın kafasına silah dayadığı gecenin anısı...

1987 yılının, Minneapolis'te çalıştığı gazeteden kovulduğu o gününün kokain ve alkolle bulanıklaşmış akşamında en iyi arkadaşı ile hararetli tartışmasını, bir gazeteci gibi yeniden araştırdığında, sonraki hayatı boyunca hatırladığı şeyin yanlış olduğunu şaşkınlıkla öğrenecekti. Meğer o gece arkadaşı değil, Carr silahını çekerek arkadaşının kafasına dayamıştır.

Kendi biyografisini tamamen kendisi yazsaydı, ikiz kızlarını tek başına büyüten, başlangıçta sefil ve yoksul bir yaşamları olsa da bir noktadan sonra onları müreffeh bir yaşama kavuşturan fedakar baba portresi ortaya çıkardı. Gerçekleri araştırdığında bu gerçeklerin yanı sıra, uyuşturucu satmak için gitmesi gerektiğinde ikiz kızlarını soğuk bir arabanın içinde kapalı bırakmakta tereddüt etmeyen, eski karısı ve en az iki kız arkadaşına şiddet uygulayan bir erkek olduğu gerçeğini de keşfediyordu. 

Hatıralarımızla gerçekler çok az bire bir uyuşur. Komedyen Steven Wright’ın, "Tertemiz bir vicdan çoğunlukla kötü bir hafızanın işaretidir" şakası da bu gerçeğe dikkat çeker. 

David Carr'ın anı kitabının neden olduğu, 'hatıralarımız ve ne kadar gerçek?' ve 'otobiyografilere ne kadar güvenebiliriz' tartışmaları haftalarca sürmüştü.    

İşte bu tartışma, son yıllarda bu kez kültür ve edebiyat alanında değil de politik kulvardan gelen bir provokasyonla yeniden yükselişe geçmiş durumda. 

Sorun şu; Amerikan başkanı mütemadiyen yanlış hatırlıyor. Kendisinin geçmişte yaptıklarını yanlış hatırlıyor. Muhaliflerinin geçmişte yaptıklarını yanlış hatırlıyor. ABD tarihinde olan biten her şeyi yanlış hatırlıyor. Ve bütün bunları o kadar sıklıkla yapıyor ki... Washington Post gazetesinin veri tespit uzmanlarının Trump’ın başkanlığının ilk 700 gününde tespit ettiği 'yanlış hatıra' sayısı 7 binden fazla. Bunların çoğunun gerçek dışı olduğunu anlamak için uzman olmak da gerekmiyor, basit bir Google araması bile yetiyor.

Örneğin, 11 Eylül saldırısından sonra binlerce Arap ve Müslümanın New Jersey'de kutlama yaptığını televizyonda seyrettiğine ilişkin anısı. ABD'nin bütün televizyon arşivi ve polis kayıtları taranmasına rağmen değil New Jersey’de ABD’nin hiçbir yerinde bu şekilde bir sevinç gösterisi asla tespit edilemedi.  

Örneğin kendi geçmişine baktığında son derece parlak bir öğrencilik hayatı hatırlıyor. Ancak, bu döneme ait tek bir belgesi bile yok.

Ülkede iyi giden her şey ile bir şekilde geçmişinde bir irtibat kuruyor. Ülkede yanlış giden her şeyin solcu muhaliflerden kaynaklandığına dair bir şeyler hatırlıyor. Kendi geçmişine dair olumsuz tek bir hatırası bile yok.

Örneğin, birkaç hafta önce ordu mensuplarına hitap ettiği bir konuşmada, kendisinden önceki 10 yılda asker maaşlarına hiç zam yapılmadığını iddia ederek kendi yönetiminin büyük bir zam yaptığını söyledi. "Arkadaşlarım bana gelip, bari yüzde 3 veya 4 gibi küçük bir zam yapalım dediler; ben ise 'hayır' dedim, 'yüzde 10 hatta yüzde 10’dan fazla olsun', dedim" diye anlatıyor. Oysa gerçek şuydu; ABD’de son 35 yıldır istisnasız her yıl, askerlerin maaşlarına zam yapıldı. Dahası, Trump'ın başkanlığının ilk iki yılında 2018 ve 2019 zamları ise bırakın yüzde 10'u geçmeyi, sırasıyla yüzde 2,4 ve yüzde 2,6 oranlarında olmuştu. Bir devlet başkanı, nasıl bu kadar yanlışı, hem de doğrusunu birinci elden bilen insanlara hitaben sıralayabilir? Bir devlet başkanı nasıl bu kadar yanlış hatırlayabilir?

Aslında, geçmişimiz, başarılarımız, kimliğimiz, dışarıdan nasıl göründüğümüz hakkındaki yanılgı hepimizin belli dozlarda açık olduğu bir psikolojik sorun.

Kanada'da yapılan bir deneysel araştırmada, uzmanlar, birçok yetişkini, çocukken hava balonuyla gezerken gösteren bir de montaj fotoğraf hazırlar. Ve bu fotoğraf o yetişkinlerin gerçek çocukluk fotoğraflarının arasında karıştırılır. Çocuklukla ilgili bir araştırma çerçevesinde olduğu iddiasıyla yetişkinlerle beraber o fotoğraflar tek tek incelenirken sıra sahte fotoğrafa da gelir. Yetişkinlerin yarıdan fazlası, fotoğrafı ilk kez görmelerine rağmen, çocukken o balon gezisine çıktıklarından hiç şüphe etmez ve o anı 'hatırlar'. 

Elizabeth Loftus, Trump’ın sahtelik dolu anıları etrafındaki tartışmalar sırasında bir konferansında, "Birisinin size geçmişe ait bir olayı buna çok tutkulu şekilde, detaylar vererek anlatması, o olayın gerçekten olduğu anlamına gelmez" diye konuşacaktı.

California Üniversitesi psikoloji profesörü Lotus, dünyada hafıza üzerine en uzman isimlerden biri. İskoçya’da yaptığı TED konuşmasında, "Birisiyle her tanışmamda sıra ne iş yaptığımızı sormaya gelip de 'hafıza üzerine çalışıyorum' dediğimde, insanlar hemen unutkanlıklarını veya fazlasıyla unutkan bir yakınlarının sorununu gündeme getiriyor" diye anlatıyor ve devam ediyor; "Ben onlara açıklamak zorunda kalıyorum. Benim hafıza ile ilgili çalışma alanım insanların unutması değil, tam tersi, hatırlamaları. Olmamış bir şeyi olmuş gibi, yapmadıkları bir şeyi yapmış gibi veya bir şeyi gerçekte olduğundan farklı olmuş gibi hatırlamalarını... Ben yalan hatıraları inceliyorum."

Elizabeth Loftus, hafızanın, görüntüleri, olayları, bilgileri kaydeden bir kayıt cihazı gibi düşünüldüğünü ama onlarca yıldır süren çalışmaların bunun doğru olmadığını gösterdiğini belirtiyor. "Hafıza, inşa edilebilir değişken bir yapı. Bu yönüyle, Wikipedia sayfası gibi. Çok rahatlıkla müdahil olup içeriğini değiştirebilirsiniz. Ama tabii ki başkaları da..."

Loftus, örneğin, yaptıkları deneysel bir çalışma sonucunda, baskı altında insanlara hatıralarını değiştirtebileceklerini gördüklerini, bu deneklerin, yaşamadıkları bir olayı yaşamış gibi hatırlamaya başlattıklarını tespit ettiklerini de aktarıyor.

Loftus, politik haberler söz konusu olduğunda, hepimizin geçmişteki olayları, bugün işimize geldiği şekilde hatırlayabileceğimize de dikkat çekiyor. Örneğin, Loftus ve ekibi, Obama ve George W. Bush’un sahte iki fotoğrafını, politikaya ilgili bir grup katılımcıya gösterirler bir deney sırasında. Solcuların çoğu, Bush’un Katrina Kasırgası olurken beyzbol yıldızı Roger Clemens ile Texas’taki çiftliğinde tatil yaptığı anı hatırladığını iddia eder. Muhafazakarlar ise Obama’nın İran’ın o dönemdeki tartışmalı devlet başkanı Ahmedinejad ile buluştuğu o anı hatırladıklarına emindir. Ancak iki fotoğraf da sahtedir ve o iki buluşma da hiçbir zaman olmamıştır.

Loftus, Washington Post gazetesine bir demecinde de Trump’ın New Jersey hikayesininin de bilinçli bir yalan olmadığını düşündüğünü belirterek, ‘öyle olmasını arzuladığı için hafızasının da o yönde bir sahte hatıra ürettiğiyle’ açıklıyor.

Peki eğer hepimizin, yalan yanlış olduğunun bile farkında olmadığımız bazı hatıralarımız varsa, Trump vakasını ciddi bir sorun hale getiren ne? Neden bunca psikolog, psikiyatrist ve uzman Trump’ın yanlış hatırlaması konusunda bu kadar çok uyarıda bulunuyor?

Elbette öncelikle, ülkenin bir numaralı koltuğunda oturması ve bu sahte hatıralara dayalı olarak politikalar üretip, kararlar alması nedeniyle. Yani sıradan bir kahvehane müdaviminin arkadaşından dinlediği bir anıyı, üçüncü kişilere kendi anısı gibi anlatması gibi zararsız bir durum söz konusu değil.

Ülkenin sorunlarını çözmek yerine başkanın psikolojik olarak tatmin etmeye yönelik bu karar ve politikalarla, ülke her geçen gün daha da içinden çıkılmaz bir sürece ilerleyebilir. Çünkü, hafıza, sandığımızın aksine, geçmişimizle ilgili bir işleyiş değil. Vermekte olduğumuz, vereceğimiz kararlara etkisiyle geleceğimize dönük bir işleyiştir. Eksik ve kusurlarını hatırlayamayan, geleceği de göremez. Yalan hatıralar üzerine kurulu bir geçmiş algısı, yalan vaatler üzerine kurulu bir geleceğe inanmayı kolaylaştırır. Gerçekliği ve gerçeklerin önemini algılamaktan yoksun birinin, ‘şahane gidiyoruz’ , ‘tarihimizin en harikasıyız’, ‘Amerika’yı yeniden ihtişamlı yapıyorum’ açıklamaların peşinden ülkeyi topluca bir uçuruma sürüklemesi de fazlasıyla mümkün.

İkincisi, Trump’ın, ‘yanlış hatırlıyor’ olabileceğini asla kabullenmemesi. Örneğin Hillary Clinton, Obama ile başkan adaylığı mücadelesi verdiği 2008 yılında anlattığı Bosna anısıyla herkesi şok etmişti. Hillary Clinton, First Lady olarak yanında kızı Chelsea olduğu halde 1996 yılında Bosna Hersek’in Tuzla kentine inmelerinden kısa süre sonra sniper ateşine hedef olduklarını ve korunmak için kaçışmak zorunda kaldıklarını anlatmıştı. Ancak bu açıklamadan saatler sonra ortaya çıkan haber videoları, Tuzla’da o gün son derece sorunsuz bir karşılama töreni yaşadıklarını gösteriyordu.

Hillary Clinton bu videolar ortaya çıktıktan sonra utanç içinde basının önüne çıktı ve şu açıklamayı yaptı:

"Açık ki hafızam beni yanıltmış ve tamamıyla yanlış hatırlamışım. Bu da, belki bazılarınızı şaşırtacak ama, benim de sıradan bir insan olduğumu ispatlıyor."

Donald Trump ise söz konusu 'binlerce Arap New Jersey’de kutlama yaptı' açıklamasından sonra ABC’de George Stephanopolous’un, "Acaba o gün Filistin’deki kutlamayı hafızanız New Jersey diye yanlış hatırlıyor olabilir mi?" ısrarına rağmen en ufak bir tereddüt bile duymadan diretecekti:

"Hayır, televizyonlar yayınladı ve ben gözlerimle gördüm. Dünya Ticaret Merkezi binaları yıkılırken New Jersey’de onlar da sevinç içinde kutlama yapıyordu."

Trump böylece, insanların kendi kifayetsizliklerini göremeyecek kadar kifayetsiz olmalarını açıklayan Dunning Kruger sendromunun tipik bir vakası olduğunu da bir kez daha ispatlıyor. Bu psikolojik engele sahip bir karakterin böylesi bir politik ve toplumsal güce hükmetmesi ise ülkede akıl ve vicdan sahibi herkes için ürkütücü bir durum...

Ve en kötüsü; Trump, milyonlarca muhafazakarın anılarını da yeniden şekillendiriyor. Örneğin, şimdi artık, Trumpçı muhafazakarların çoğu da binlerce Arabın 11 Eylül günü binalar yıkılırken nehrin hemen karşı tarafındaki New Jersey’de sevinç kutlaması yaptığını "hatırlıyor". Hepsi bundan çok emin. Televizyonda görmüşler...