Mahfi Eğilmez*
‘Gösteriş tüketimi’ (conspicuos consumption); ekonomi jargonunda uzun süredir kullanılan bir deyim. Thorstein Veblen, sanayi devrimiyle birlikte sınıf atlamış olan sonradan görme zenginlerin lüks tüketime yönelmelerini bu kavram çerçevesinde açıklamıştır.
Zamanla, gösteriş tüketimi gelişmekte olan ülkelerde de ortaya çıkmıştır. Gelişmekte olan ülkelerde yeterli gelire sahip olmayan hatta düşük gelirli olan çoğu insan, çevrelerine daha iyi durumda olduklarını gösterebilmek, kendilerini kanıtlayabilmek için gelirlerinin izin verdiği ölçülerin ötesinde harcama yaparlar. Örneğin borç, harç son model cep telefonu alırlar.
‘Züppe etkisi’ (snob effect); gösteriş tüketimine göre daha sonra ortaya çıkmış bir ekonomik – sosyolojik tanımlamadır. John Maynard Keynes tarafından ortaya atılmış olan züppe etkisi, yüksek gelirli insanların bir tüketim ürününe karşı taleplerinin düşük gelirli insanların talebiyle ters yönde oluşmasını açıklayan bir kavramdır. Örneğin X marka saat fiyatı yüksek olduğu için normal saatlere göre daha düşük talebe sahiptir (talep yasası.) Buna karşılık fiyatı düştükçe talebi artmaz. Çünkü fiyatı hala diğer saatlere göre çok yüksektir ve belirli gelirin altında geliri olanlar fiyatı düşmüş olsa da bu saati pahalı bulur ve alamazlar. Buna karşılık saatin fiyatı yükseldikçe bu saati talep edenlerin sayısında artış olur. Çünkü bu saati alanlar artık saatin daha az kişide olacağını ve kendilerine önemli bir statü sağlayacağını düşünerek hareket ederler.
Normal koşullarda normal mallar için talep eğrisi soldaki şekilde olduğu gibidir. Fiyat düştükçe talep edilen miktar artar, fiyat arttıkça talep edilen miktar azalır. Yukarıda X marka saati esas alarak örneğini verdiğim bazı mallar için talep eğrisi sağdaki gibidir: Fiyat arttıkça talep artar, fiyat düştükçe talep azalır.
Gösteriş tüketimi düşük gelirli insanların statülerini yüksek göstermek amacıyla yaptıkları pahalı harcamaları, züppe etkisi ise yüksek gelirli insanların durumlarını iyi göstermek için yaptıkları gereksiz harcamaları anlatıyor.
Türkiye’de uzunca bir süredir ücretler enflasyon kadar artmıyor. Ücret dışı gelirlerin de en azından son bir yıldır enflasyon kadar artmadığını ekonominin küçülmesinden çıkarabiliyoruz. Buna karşılık alışveriş canlı, lokantalar, kafeler dolu, sokaklarda arabalar cirit atıyor. Bu durumu, AVM’lerin yeni gezi yerleri görevini üstlenmesi, yazın serin kışın sıcak olması, insanların çoğu kez bir çay içip uzun zaman kafelerde oturması gibi başka bazı durumların yanı sıra kısmen gösteriş tüketimi kısmen de züppe etkisiyle açıklamak mümkün.
*Bu yazı Mahfi Eğilmez'in kişisel blogundan alınmıştır.
